یوم الشک روزی است که انسان نمی‌داند آخرین روز ماه قبل یا اولین روز ماه بعد است.
حکم روزه یوم الشک
اگر مکلف در آغاز ماه رمضان شک کند که فردا، آخر ماه شعبان است یا اول رمضان، روزه‌گرفتن آن روز واجب نیست.
البته اگر قبل از اذان ظهر بفهمد ماه رمضان است و مبطلات روزه را انجام نداده باشد، باید نیت روزه ماه رمضان کند؛ اما اگر مبطل روزه انجام داده باشد یا پس از اذان ظهر متوجه شود که ماه رمضان است، باید بنابر احتیاط واجب باقیماندۀ روز را امساک کرده و بعداً قضای آن روز را به‌جا آورد.
نیت روزه یوم الشک
اگر مکلف بخواهد یوم الشکّ اول ماه رمضان را روزه بگیرد، نمی‌تواند نیت ماه رمضان کند؛ بلکه باید نیت روزه مستحبی یا قضا داشته باشد و چنانچه بعداً بفهمد آن روز اول ماه رمضان بوده، روزۀ ماه رمضان به‌حساب می‌آید.
همچنان‌که مکلف می‌تواند نسبت به آن روز به صورت مردّد نیت کند؛ یعنی مثلاً نیت کند «اگر امروز از ماه رمضان است، روزۀ ماه رمضان، وگرنه روزۀ قضا باشد».
استفتائات
منابع فقهی
توضیح المسائل
مسأله ۱۵۴۷ ـ روزی را که انسان شک دارد آخر شعبان است یا اوّل ماه رمضان، واجب نیست روزه بگیرد و اگر بخواهد روزه بگیرد، نمی‌تواند نیت روزه ماه رمضان کند، ولی اگر نیت کند که اگر ماه رمضان است روزه رمضان، و اگر ماه رمضان نیست، روزه قضا یا مانند آن باشد، روزه‌اش صحیح می‌باشد، ولی بهتر آن است که نیت روزه قضا و مانند آن بنماید، و چنانچه بعد معلوم شود ماه رمضان بوده، از ماه رمضان حساب می‌شود. و اگر قصد مطلق روزه را کند و بعد معلوم شود ماه رمضان بوده نیز کافی است.
مسأله ۱۵۴۸ ـ اگر روزی را که شک دارد آخر شعبان است یا اوّل ماه رمضان، به نیت روزه قضا یا روزه مستحبی و مانند آن روزه بگیرد و در بین روز بفهمد که ماه رمضان است، باید نیت روزه ماه رمضان کند.
مسأله ۱۷۰۳ ـ اگر ماه رمضان برای کسی ثابت نشود و روزه نگیرد، چنانچه بعد ثابت شود که شب پیش اوّل ماه بوده، باید روزه آن روز را قضا نماید.
مسأله ۱۷۰۷ ـ روزه عید فطر و قربان حرام است و نیز روزی را که انسان نمی‌داند آخر شعبان است یا اوّل ماه رمضان، اگر به نیت اوّل ماه رمضان روزه بگیرد، حرام می‌باشد.
رساله جامع
مسأله ۴۴. روزی را که انسان شک دارد آخر ماه شعبان است یا اوّل ماه رمضان، «یوم الشّک» می‌‌نامند و روزه گرفتن در آن روز، واجب نیست.
مسأله ۴۵. اگر فرد بخواهد در «یوم الشّک» روزه بگیرد، در مورد کیفیّت روزۀ آن روز موارد ذیل جاری است:
الف. نمی‌تواند نیّت روزۀ ماه رمضان نماید و اگر عمداً نیّت ماه رمضان کند، روزه‌اش باطل می‌باشد، هرچند بعداً معلوم شود ماه رمضان بوده است.
ب. می‌تواند نیّت روزۀ مستحبّی ماه شعبان یا روزۀ قضا یا نذر یا روزۀ واجب دیگری نماید و بعداً اگر معلوم شد ماه رمضان بوده، روزۀ ماه رمضان محسوب می‌شود.
ج. چنانچه نیّت کند اگر ماه رمضان است، روزۀ ماه رمضان و اگر ماه رمضان نیست، روزۀ قضا یا مستحبّی یا مانند آن باشد، روزه‌اش صحیح است.
د. اگر قصد کند آنچه را که فعلاً خداوند متعال از او خواسته - اعم از روزۀ واجب یا مستحب - انجام دهد، یا به‌طور کلّی قصد روزه کند (روزۀ خاصّی را قصد نکند) و بعداً معلوم شود ماه رمضان بوده کافی است و روزۀ ماه رمضان محسوب می‌شود.
مسأله ۴۶. فردی که یوم الشّک را روزه گرفته، چنانچه در بین روزه - چه قبل از اذان ظهر و چه بعد از ظهر- بفهمد ماه رمضان است، باید فوراً نیّت ماه رمضان نماید.
مسأله ۴۷. اگر فرد در یوم الشّک روزه نگیرد و بعد از اذان مغرب بفهمد ماه رمضان بوده، معصیت نکرده و بعداً باید یک روز روزۀ قضای ماه رمضان را بگیرد.
مسأله ۴۸. اگر فرد در یوم الشّک روزه نگیرد و در بین روز بفهمد ماه مبارک رمضان است، سه حالت دارد:
الف. قبل از اینکه بفهمد ماه رمضان است، کاری که روزه را باطل می‌کند، انجام داده؛ در این صورت، نمی‌تواند آن روز را روزه بگیرد و بنابر احتیاط واجب، باید از کارهایی که روزه را باطل می‌کند در باقیمانده روز پرهیز نماید و باید بعد از ماه رمضان، آن روز را قضا کند.
ب. کاری که روزه را باطل می‌کند انجام نداده و بعد از ظهر متوجّه شود ماه رمضان است؛ در این صورت، بنابر احتیاط واجب، رجاءً نیّت روزه کند و بعد از ماه رمضان هم آن را قضا نماید.
ج. کاری که روزه را باطل می‌کند انجام نداده و قبل از ظهر متوجّه شود ماه رمضان است؛ در این صورت، واجب است فوراً نیّت ماه رمضان کند و روزه‌اش صحیح است.
مسأله ۱۴۵. در موارد زیر واجب است مکلّف قضای روزه را به‌جا آورد:
.... ۶. اگر فرد در یوم الشّک که نمی‌داند آخر ماه شعبان است یا اوّل ماه رمضان روزه نگیرد و بعداً بفهمد ماه مبارک رمضان بوده، واجب است قضای آن را به‌جا آورد.
مسأله ۲۴۴. اکثر روزه‌های حرام از این قرار می‌باشند:
۱. روزه گرفتن در روز عید فطر و عید قربان.
۲. روزی را که انسان نمی‌داند آخر ماه شعبان است یا اوّل ماه رمضان، به نیّت اوّل ماه مبارک رمضان. ....
مسأله ۲۵۰. تحقیق و تفحّص از ثابت شدن ماه، نسبت به روزی که اوّل ماه بودن آن معلوم نیست، لازم نمی‌باشد و انسان در صورتی که با یکی از راه‌های ذکر شده در مسألۀ قبل، اوّل ماه برایش ثابت نشده - خواه تحقیق کرده باشد یا نه - روز مشکوک را جزء همان ماهی که در آن قرار داشته به حساب می‌آورد.
بنابراین، کسی که نمی‌داند مثلاً فردا روز سی‌ام ماه شعبان است یا اوّل ماه رمضان، می‌تواند بدون اینکه سؤال و جستجو نماید آن روز را از ماه شعبان به حساب آورده و روزه نگیرد. همین طور، اگر نمی‌داند روز بعد، سی‌ام ماه رمضان است یا اوّل شوّال (عید فطر)، می‌تواند سؤال و تحقیق ننموده و در این صورت باید آن روز را روزه بگیرد و در هر یک از دو صورت، چنانچه بعداً معلوم شود آن روز، اوّل ماه بوده، فرد مرتکب گناهی نشده است.
مسأله ۲۵۷. اگر اوّل ماه رمضان برای کسی ثابت نشود و روزه نگیرد، چنانچه بعد ثابت شود که شب قبل، اوّل ماه بوده، باید روزۀ آن روز را قضا نماید ولی کفّاره ندارد؛ البتّه اگر در بین روز ثابت شود که همان روز اوّل ماه می‌باشد، حکم آن در مسألۀ «۳۶» ذکر شد.
المسائل المنتخبه
(مسألة ۴۷۹): إذا أفطر المکلّف ثُمَّ انکشف ثبوت الهلال بأحد الطرق المزبورة وجب علیه القضاء، وإذا بقی من النهار شیء وجب علیه الإمساک فیه علی الأحوط، وإن لم یکن قد أفطر وکان ثبوته له قبل الزوال نوی الصوم وصحّ منه، وإن کان بعده فالأحوط الجمع بین الإمساک بقصد القربة المطلقة والقضاء.
(مسألة ۴۸۳): لا یجوز أن یصوم یوم الشک فی أنّه من شعبان أو من شهر رمضان بنیة أنّه من شهر رمضان. نعم، یجوز صومه استحباباً أو قضاءً، فإذا انکشف - حینئذٍ - أثناء النهار أنّه من رمضان عدل بنیته وأتمّ صومه، ولو انکشف الحال بعد مضی الوقت حُسب له صومه ولا یجب علیه القضاء.
منهاج الصالحین
مسألة ۹۷۹: إذا صام یوم الشک بنیة شعبان ندباً أو قضاءً أو نذراً أجزأ عن شهر رمضان إن کان، وإذا تبین أنّه من شهر رمضان قبل الزوال أو بعده جدّد النیة، وإن صامه بنیة شهر رمضان بطل، وأمّا إن صامه بنیة الأمر الواقعی المتوجّه إلیه - إمّا الوجوبی أو الندبی - حکم بصحّته، وإن صامه علی أنّه إن کان من شعبان کان ندباً وإن کان من شهر رمضان کان وجوباً صحّ أیضاً، وإذا أصبح فیه ناویاً للإفطار فتبین أنّه من شهر رمضان جری علیه التفصیل المتقدّم فی المسألة السابقة.
مسألة ۱۰۶۶: یحرم صوم العیدین، وأیام التشریق لمن کان بمنی ناسکاً کان أم لا، ویوم الشک علی أنّه من شهر رمضان ....
عروه الوثقی
[ ۲۳۷۵ ] مسألة ۱۶ : یوم الشک فی أنه من شعبان أو رمضان یبنی علی أنه من شعبان فلا یجب صومه، وإن صام ینویه ندبا أو قضاءاً، أو غیرهما، ولو بان بعد ذلک أنه من رمضان أجزأ عنه، ووجب علیه تجدید النیة (۱۲۸۶) إن بان فی أثناء النهار ولو کان بعد الزوال، ولو صامه بنیة أنه من رمضان لم یصح وإن صادف الواقع.
(۱۲۸۶) (ووجب علیه تجدید النیة) : تقدم عدم اعتبار نیة رمضان فی وقوع الصوم منه، نعم یلزمه رفع الید عن النیة السابقة لأن استدامتها تشریع محرم .
[ ۲۳۷۶ ] مسألة ۱۷ : صوم یوم الشک یتصور علی وجوه :
الأول : أن یصوم علی أنه من شعبان، وهذا لا إشکال فیه سواء نواه ندبا أو بنیة ما علیه من القضاء أو النذر أو نحو ذلک، ولو انکشف بعد ذلک أنه کان من رمضان أجزأ عنه وحسب کذلک.
الثانی : أن یصومه بنیة أنه من رمضان، والأقوی بطلانه وإن صادف الواقع.
الثالث : أن یصومه علی أنه إن کان من شعبان کان ندبا أو قضاءاً مثلا وإن کان من رمضان کان واجباً، والأقوی بطلانه (۱۲۸۷) أیضاً.
الرابع : أن یصومه بنیة القربة المطلقة بقصد ما فی الذمة وکان فی ذهنه أنه إما من رمضان أو غیره بأن یکون التردید فی المنوی لا فی نیته، فالأقوی صحته، وإن کان الأحوط خلافه.
(۱۲۸۷) (والأقوی بطلانه) : بل صحته لا یخلو عن وجه .
[ ۲۳۷۷ ] مسألة ۱۸ : لو أصبح یوم الشک بنیة الإفطار ثم بان له أنه من الشهر، فإن تناول المفطر وجب علیه القضاء، وأمسک بقیة النهار وجوبا (۱۲۸۸) تأدبا، وکذا لو لم یتناوله ولکن کان بعد الزوال (۱۲۸۹)، وإن کان قبل الزوال ولم یتناول المفطر جدد النیة وأجزأ عنه.
(۱۲۸۸) (وجوبا) : علی الأحوط .
(۱۲۸۹) (ولکن کان بعد الزوال) : بل الأحوط فیه تجدید النیة والإتمام رجاءً ثم القضاء .
[ ۲۳۷۸ ] مسألة ۱۹ : لو صام یوم الشک بنیة أنه من شعبان ندبا أو قضاءاً أو نحوهما ثم تناول المفطر نسیانا وتبین بعده أنه من رمضان أجزأ عنه أیضاً، ولا یضره تناول المفطر نسیانا کما لو لم یتبین وکما لو تناول المفطر نسیانا بعد التبین.
[ ۲۳۷۹ ] مسألة ۲۰ : لو صام بنیة شعبان ثم أفسد صومه بریاء ونحوه لم یجزئه عن رمضان وإن تبین له کونه منه قبل الزوال (۱۲۹۰).
(۱۲۹۰) (قبل الزوال) : عدم الاجزاء فی فرض تجدید النیة لا سیما قبل الزوال مبنی علی الاحتیاط.
[ ۲۳۸۰ ] مسألة ۲۱ : إذا صام یوم الشک بنیة شعبان ثم نوی الإفطار وتبین کونه من رمضان قبل الزوال قبل أن یفطر فنوی صح صومه، وأما إن نوی الإفطار فی یوم من شهر رمضان عصیانا ثم تاب فجدد النیة قبل الزوال لم ینعقد صومه (۱۲۹۱)، وکذا لو صام (۱۲۹۲) یوم الشک بقصد واجب معین ثم نوی الإفطار عصیانا ثم تاب فجدد النیة بعد تبین کونه من رمضان قبل الزوال.
(۱۲۹۱) (لم ینعقد صومه) : علی الأحوط .
(۱۲۹۲) (وکذا لو صام) : بل الأظهر صحة صومه والأحوط قضاؤه أیضاً.
[ ۲۴۸۱ ] مسألة ۱۲ : لو أفطر یوم الشک فی آخر الشهر ثم تبین أنه من شوال فالأقوی سقوط الکفارة وإن کان الأحوط عدمه، وکذا لو اعتقد أنه من رمضان ثم أفطر متعمدا فبان أنه من شوال، أو اعتقد فی یوم الشک فی أول الشهر أنه من رمضان فبان أنه من شعبان.
[ ۲۵۱۳ ] مسألة ۲ : إذا لم یثبت الهلال وترک الصوم ثم شهد عدلان برؤیته یجب قضاء ذلک الیوم، وکذا إذا قامت البینة علی هلال شوال لیلة التاسع والعشرین من هلال رمضان أو رآه فی تلک اللیلة بنفسه.
[ ۲۵۱۷ ] مسألة ۶ : فی یوم الشک فی أنه من رمضان أو شوال یجب أن یصوم، وفی یوم الشک فی أنه من شعبان أو رمضان یجوز الإفطار ویجوز أن یصوم لکن لا بقصد أنه من رمضان کما مر سابقا تفصیل الکلام فیه، ولو تبین فی الصورة الأولی کونه من شوال وجب الإفطار سواء کان قبل الزوال أو بعده، ولو تبین فی الصورة الثانیة کونه من رمضان وجب الإمساک (۱۴۶۶) وکان صحیحا إذا لم یفطر ونوی قبل الزوال، ویجب قضاؤه إذا کان بعد الزوال (۱۴۶۷).
(۱۴۶۶) (وجب الإمساک) : إطلاقه لما إذا لم یحکم بصحة الصوم کما إذا أفطر قبل التبین مبنی علی الاحتیاط.
(۱۴۶۷) (ویجب قضاؤه إذا کان بعد الزوال) : بل لا یترک الاحتیاط فیه مع عدم الإفطار بالجمع بین الإمساک بقصد القربة المطلقة والقضاء بعد ذلک.
بعد از مساله 2558
أقسام الصوم أربعة :
واجب، وندب، ومکروه کراهة عبادة، ومحظور .... وأما المحظور (۱۵۲۲) منه : ففی مواضع أیضاً :
.... الثالث : صوم یوم الشک فی أنه من شعبان أو رمضان بنیة أنه من رمضان، وأما بنیة أنه من شعبان فلا مانع منه کما مر. ....
(۱۵۲۲) (وأما المحظور): بالمعنی الأعم من المحظور ذاتا أو تشریعا، وکذا المحظور بالعرض لانطباق عنوان محرم علیه أو ملازمته له اتفاقا والفساد فی الشق الأخیر محل تأمل.