وقت نماز ظهر و عصر

شروع وقت نماز ظهر و عصر از ظهر شرعی (زوال) است که لحظه عبور خورشید از نصف النهار می‌باشد و با سایه‌سنجی یا محاسبه زمان بین طلوع و غروب قابل تشخیص است.

انجام نماز عصر قبل از نماز ظهر، اگر عمداً باشد، باطل است، مگر در حالتی که تنها به اندازه یک نماز تا غروب وقت مانده باشد.

اگر اشتباهاً نماز عصر را قبل از ظهر بخواند، نماز صحیح است، ولی باید ظهر را هم بخواند و مستحب است نماز دوم را به نیت «مافی‌الذمه» انجام دهد.

وقت فضیلت نماز ظهر و عصر

نماز ظهر: از زوال شروع شده و تا زمانی‌که سایه شاخص به چهار هفتم طول شاخص برسد ادامه دارد.

نماز عصر: از زمانی که سایه شاخص به دو هفتم رسیده و تا رسیدن به شش هفتم ادامه دارد.

مکلف بنابر احتیاط لازم باید نماز ظهر و عصر را تا قبل از غروب آفتاب بخواند و در صورت تأخیرانداختن، باید تا قبل از اذان مغرب آن‌ها به نیت مافی‌الذمه بخواند.

وقت نماز ظهر و عصر برای کسی که نسبت به غروب خورشید شک دارد، تا اذان مغرب است.

استفتائات

السؤال: متی یکون صلاة الظهر وکذا العصر والمغرب والعشاء قضاء؟

الجواب: لا یجوز تأخیر الظهرین عن غروب الشمس، ولکن إذا أتی بهما بعده وقبل زوال الحمرة فالأحوط أن یقصد القربة المطلقة.

ولا یجوز تأخیر العشائین عن منتصف اللیل اختیاراً، ولکن الوقت باقٍ إلی طلوع الفجر للمضطر والناسی ونحوهما، وإذا أتی بهما المتعمّد بعد منتصف اللیل فالأحوط أن یقصد القربة المطلقة.

منابع فقهی

توضیح المسائل

مسأله ۷۱۷ ـ وقت نماز ظهر و عصر بعد از زوال (ظهر شرعی)(۱) تا غروب آفتاب است، ولی چنانچه شخص، نماز عصر را عمداً قبل از نماز ظهر بخواند باطل است، مگر اینکه از آخر وقت بیش از آوردن یک نماز فرصت نباشد، که در این فرض اگر کسی تا این موقع نماز ظهر را نخوانده، نماز ظهر او قضا است و باید نماز عصر را بخواند، و اگر کسی پیش از این وقت اشتباهاً تمام نماز عصر را پیش از نماز ظهر بخواند، نمازش صحیح است و باید نماز ظهر را بخواند، و احتیاط مستحب آن است که چهار رکعت دوّم را به قصد «ما فی‌الذمّه» به‌جا آورد.

رساله جامع

ج۱، مسئله ۹۵۳. وقت نماز ظهر و عصر از ظهر شرعی (زوال) آغاز می‌شود؛ «ظهر شرعی» یا «زوال»، عبارت از گذشتن نصف فاصلۀ زمانی بین طلوع آفتاب تا غروب آفتاب است؛

مثلاً اگر طلوع آفتاب در شهری ساعت «۶» بامداد و غروب آفتاب ساعت «۲۰» باشد، در این صورت، فاصلۀ زمانی بین طلوع آفتاب تا غروب آفتاب، «۱۴» ساعت می‌‌باشد که نصف آن «‌۷» ساعت است. بنابراین، پس از گذشت «۷» ساعت از طلوع آفتاب، ظهر شرعی است که ساعت «۱۳» (۱ بعد از ظهر) می‌‌شود.[ بنابراین، همیشه ساعت ۱۲، ظهر شرعی ‌نیست؛ بلکه در بعضی ‌از مواقع سال در شهرهای ‌میانی ‌همچون قم و تهران، چند دقیقه قبل از ساعت ۱۲ و گاه چند دقیقه بعد از ساعت ۱۲ است و در شهرهای ‌شرقی، ظهر زودتر و در شهرهای ‌غربی، ظهر دیرتر است.]

ج۱، مسئله ۹۵۴. تعیین ظهر شرعی با استفاده از «شاخص» نیز امکان‌پذیر است. بنابراین، اگر چوب یا چیزی مانند آن را که «شاخص» می‌نامند، راست در زمین هموار فرو ببرند، صبح که خورشید بیرون می‌آید سایۀ آن به طرف مغرب می‌افتد و هرچه آفتاب بالا می‌آید، این سایه کم می‌شود؛

در ایران و بسیاری از کشورها، سایه در اوّل ظهر شرعی به کمترین اندازۀ خود می‌رسد؛ ظهر که گذشت، سایۀ آن به طرف مشرق بر می‌گردد و هر چه خورشید رو به مغرب می‌رود، سایه بلندتر می‌شود. بنابراین، زمانی که سایه به کمترین اندازۀ خود می‌‌رسد، سپس دوباره رو به زیاد شدن می‌گذارد، معلوم می‌شود زمان ظهر شرعی فرا رسیده است؛[ شایان ذکر است، حرکت ظاهری خورشید از دید ناظر زمینی و تغییر سایۀ شاخص در حوالی ظهر، بسیار کند و آهسته است، به گونه‌ای که مثلاً بلند شدن سایۀ شاخصِ ۵۰‌ سانتیمتری به اندازۀ ۱ میلیمتر چند دقیقه طول می‌کشد و این امر با اندازه‌گیری دقیق سایه امکان پذیر است. بنابراین، تشخیص زمان ظهر شرعی با استفاده از شاخص بعد از سپری شدن دقایقی امکان‌پذیر می‌باشد، البتّه این زمان در طول ایّام سال متفاوت می‌باشد.]

ولی در بعضی از مناطق که گاه هنگام ظهر، سایۀ شاخص به کلّی از بین می‌رود و بعد از آن، سایه دوباره پیدا می‌‌شود، در این وقت است که معلوم می‌شود ظهر شرعی فرا رسیده است.

ج۱، مسئله ۹۵۵. پایان وقت نماز ظهر و عصر، انتهای روز می‌باشد و در اینکه انتهای روز غروب آفتاب است یا مغرب، مسأله محلّ اشکال است و مراعات مقتضای احتیاط در این مورد ترک نشود؛

بنابراین، فردی که زمان غروب را می‌داند، احتیاط واجب است که نماز ظهر و عصر را تا زمان پنهان شدن خورشید و غروب آفتاب به تأخیر نیندازد و در صورت تأخیر، آن را بدون نیّت ادا و قضا، در فاصلۀ زمانی بین غروب و مغرب بخواند؛

امّا کسی که شک در غروب آفتاب داشته باشد و احتمال دهد خورشید پشت کوه‌‌ها یا ساختمان‌ها یا درختان مخفی شده باشد، تا وقتی که سرخی طرف مشرق نمایان است و از بین نرفته، وقت برایش باقی است.

ج۱، مسئله ۹۶۶. وقت فضیلت نماز ظهر از هنگام ظهر شرعی آغاز می‌شود و تا زمانی که به سایۀ شاخص در هنگام ظهر، [از آنجا که در شهرهای ایران در اوّل ظهر شرعی، سایۀ شاخص به کمترین مقدار خود می‌رسد - و از بین نمی‌رود - متن مذکور بر این اساس نگارش شده است؛ امّا در شهرهایی مانند مکّه که در بعضی از اوقات سال، سایه در هنگام ظهر شرعی به کلّی از بین می‌رود، در آن روزها کافی است سایۀ شاخص به اندازۀ چهار هفتم طول شاخص برسد. بنابراین، سایۀ شاخص در هنگام ظهر شرعی در محاسبات مذکور نسبت به چنین مواردی، صفر در نظر گرفته می‌شود و همین مطلب، در رابطه با وقت فضیلت نماز عصر نیز جاری است.] به اندازۀ چهار هفتم طول شاخص اضافه شود، ادامه دارد و بهتر (حتّی برای کسی که نماز نافله را می‌خواند) آن است که تا زمانی که به سایۀ شاخص در هنگام ظهر، به اندازۀ دو هفتم طول شاخص اضافه می‌شود، نماز ظهر را خوانده باشد و آن را از زمان مذکور به تأخیر نیندازد. [به عنوان مثال، اگر طول شاخصی که در زمین نصب شده، ۷۰ سانتیمتر باشد و طول سایۀ شاخص در هنگام ظهر شرعی، ۱۰ سانتیمتر باشد، وقت فضیلت نماز ظهر تا زمانی است که به اندازۀ چهار هفتم طول شاخص (۴۰ سانتیمتر) به سایۀ شاخص در هنگام ظهر که ۱۰ سانتیمتر است، اضافه شود. بنابراین، زمانی‌که طول سایۀ شاخص به ۵۰ سانتیمتر برسد، انتهای وقت فضیلت نماز ظهر می‌باشد.]

وقت فضیلت نماز عصر، از زمانی آغاز می‌‌شود که به سایۀ شاخص در هنگام ظهر، به اندازۀ دو هفتم طول شاخص اضافه شود و تا موقعی ادامه دارد که به سایۀ شاخص در هنگام ظهر، به اندازۀ شش هفتم طول شاخص اضافه شود و بهتر (حتّی برای کسی که نماز نافله را می‌خواند) آن است که تا زمانی که به سایۀ شاخص در هنگام ظهر، به اندازۀ چهار هفتم طول شاخص اضافه می‌شود، نماز عصر را خوانده باشد و آن را از زمان مذکور به تأخیر نیندازد. [به عنوان مثال، اگر طول شاخصی که در زمین نصب شده است، ۷۰ سانتیمتر باشد و طول سایۀ شاخص در هنگام ظهر شرعی، ۱۰ سانتیمتر باشد، وقت فضیلت نماز عصر از زمانی آغاز می‌شود که به اندازۀ دو هفتم طول شاخص (۲۰ سانتیمتر) به سایۀ شاخص در هنگام ظهر که ۱۰ سانتیمتر است، اضافه شود. بنابراین، زمانی‌که طول سایۀ شاخص به ۳۰ سانتیمتر برسد، آغاز وقت فضیلت نماز عصر است و زمانی‌که به اندازۀ شش هفتم طول شاخص (۶۰ سانتیمتر) به سایۀ شاخص در هنگام ظهر اضافه شود، یعنی طول سایۀ شاخص ۷۰ سانتیمتر گردد، وقت فضیلت نماز عصر به انتها می‌رسد.]

ج۱، مسئله ۹۶۷. توضیحات مسألۀ قبل در مورد وقت فضیلت نماز ظهر و عصر، مربوط به غیر زمان شدّت گرما (قَیْظ) می‌باشد؛

امّا در هنگام شدّت گرما، فرد می‌تواند خواندن نماز ظهر را به تأخیر بیندازد تا زمانی‌که به سایۀ شاخص در هنگام ظهر به اندازۀ خود شاخص اضافه شود، سپس بدون فاصله شدن زمان قابل توجّه نماز ظهر را بخواند و در این صورت، نماز را در وقت فضیلت آن خوانده است.

همین طور، فرد می‌تواند خواندن نماز عصر را به تأخیر بیندازد تا زمانی ‌که به سایۀ شاخص در هنگام ظهر به اندازۀ دو برابر شاخص اضافه شود، سپس بدون فاصله شدن زمان قابل توجّه نماز عصر را بخواند و در این صورت، نماز عصر را در وقت فضیلت آن انجام داده است.

المسائل المنتخبه

(مسألة ۱۸۸): وقت صلاة الظهرین من زوال الشمس إلی الغروب، وتختصّ صلاة الظهر من أوّله بمقدار أدائها، کما تختصّ صلاة العصر من آخره بمقدار أدائها، ولا تزاحم کلّ منهما الأخری وقت اختصاصها. ولو صلّی الظهر قبل الزوال معتقداً دخول الوقت ثُمَّ علم بدخوله وهو فی الصلاة صحّت صلاته، وجاز له الإتیان بصلاة العصر بعدها وإن کان الأحوط استحباباً إتمامها وإعادتها.

(مسألة ۱۹۰): الأحوط لزوماً عدم تأخیر صلاة الظهرین إلی سقوط قرص الشمس. نعم، مع الشک فی سقوط القرص واحتمال اختفائه بالأبنیة ونحوها یجوز التأخیر واتیان بهما قبل زوال الحمرة المشرقیة.

منهاج الصالحین

ج۱، مسألة ۵۰۲: الزوال هو المنتصف ما بین طلوع الشمس وغروبها، ویعرف بزیادة ظلّ کلّ شاخص معتدل بعد نقصانه أو حدوث ظلّه بعد انعدامه، ونصف اللیل منتصف ما بین غروب الشمس والفجر، ویعرف الغروب بذهاب الحمرة المشرقیة عند الشک فی سقوط القرص واحتمال اختفائه بالجبال أو الأبنیة أو الأشجار أو نحوها، وأمّا مع عدم الشک فلا یترک مراعاة الاحتیاط بعدم تأخیر الظهرین إلی سقوط القرص وعدم نیة الأداء والقضاء مع التأخیر، وکذا عدم تقدیم صلاة المغرب علی زوال الحمرة.

ج۱، مسألة ۵۰۴: وقت فضیلة الظهر بین الزوال وبلوغ الظلّ أربعة أسباع الشاخص، والأفضل حتّی للمتنفّل عدم تأخیرها عن بلوغه سُبْعیه، ووقت فضیلة العصر من بلوغ الظلّ سُبْعی الشاخص إلی بلوغه ستّة أسباعه، والأفضل حتّی للمتنفّل عدم تأخیرها عن بلوغه أربعة أسباعه، هذا کلّه فی غیر القیظ - أی شدّة الحرّ - وأمّا فیه فیمتدّ وقت فضیلتهما إلی ما بعد المثل والمثلین بلا فصل.

عروه الوثقی

وقت الظهرین ما بین الزوال والمغرب ویختص الظهر بأوله مقدار أدائها بحسب حاله، ویختص العصر بآخره کذلک،

[۱۱۸۷] مسألة ۸: قد عرفت أن للعشاء وقت فضیلة وهو من ذهاب الشفق إلی ثلث اللیل ووقتا إجزاء من الطرفین، وذکروا أن العصر أیضاً کذلک، فله وقت فضیلة وهو من المثل إلی المثلین ووقتا إجزاء من الطرفین، لکن عرفت [(لکن عرفت) : وقد عرفت ما هو المختار، ومنه یظهر النظر فیما جعله أحوط.] نفی البعد فی کون ابتداء وقت فضیلته هو الزوال، نعم الأحوط فی إدراک الفضیلة الصبر إلی المثل.

.... ووقت فضیلة الظهر من الزوال إلی بلوغ الظل الحادث بعد الانعدام أو بعد الانتهاء مثل الشاخص [(بعد الانتهاء مثل الشاخص) : علی المشهور ولا یبعد انتهاء وقت فضیلتها ببلوغ الظل اربعة اسباع الشاخص، بل الافضل ـ حتی للمتنفل ـ عدم تأخیرها عن بلوغه سبعیه.]، ووقت فضیلة العصر من المثل إلی المثلین علی المشهور. ولکن لا یبعد أن یکون من الزوال إلیهما [(من الزوال الیهما) : بل لا یبعد ان یکون وقت فضیلتها من بلوغ الظل سبعی الشاخص الی بلوغه ستة اسباعه، والافضل ـ حتی للمتنفل ـ عدم تأخیرها عن بلوغه اربعة اسباعه، هذا کله فی غیر القیظ ـ ای شدة الحر ـ واما فیه فلا یبعد امتداد وقت فضیلتهما علی ما بعد المثل والمثلین بلا فصل.]، ووقت فضیلة المغرب من المغرب إلی ذهاب الشفق [(الی ذهاب الشفق) : لغیر المسافر واما بالنسبة الیه فیبقی الی ربع اللیل.] أی الحمرة المغربیة، ووقت فضیلة العشاء من ذهاب الشفق إلی ثلث اللیل، فیکون لها وقتا إجزاء قبل ذهاب الشفق وبعد الثلث إلی النصف، ووقت فضیلة الصبح من طلوع الفجر إلی حدوث الحمرة فی المشرق [(الی حدوث الحمرة فی المشرق) : بل الی ان یتجلل الصبح السماء والظاهر تقدمه علی بدو الحمرة المشرقیة.] .